nhớ mùa sa nhân tím

                                             Nhớ mùa sa nhân tím

                                                                                    An Sinh

Sa nhân, một loại quả dùng làm dược liệu mọc hoang dưới tán rừng K’Bangg rất nhiều. Vào tháng 6-7 hàng năm, người dân xã Sơn Lang nô nức vào rừng để hái. Quả sa nhân không những giúp cho dân làng có thu nhập cao mà còn là vị thuốc dân gian chữa bệnh thông thường tại chỗ mà người dân Bahnar vùng này hay dùng.

Tôi còn nhớ chuyến công tác dài ngày ở xã Sơn Lang vào năm 1979. Một sáng mùa hè khi sương mù còn giăng trên cánh rừng như rải bột. Tôi theo chị kết nghĩa tên H’ven ở làng Hà Nừng (xã Sơn Lang) vào rừng hái sa nhân. Con đường quanh co luồn lách trong những tán rừng rậm, bước xuống một triền núi là “vườn” sa nhân của gia đình chị. Tôi mạnh miệng hỏi: “Sa nhân chị trồng à? Chị cười. “Yá Bok xí của rừng từ xưa, nay mình cứ chăm sóc là lấy trái thôi”.

Trước mắt tôi trải rộng một triền đồi ngút mắt dưới cây rừng thưa chen lẫn. Trên nhánh cây rừng, treo tòng teng những chùm chuông gió làm từ những ống nứa đung đưa phát ra âm thanh vui tai. Bên dưới, những lùm sa nhân cao chưa quá đầu người, thuộc họ gừng, thân gần rễ phình to, đẻ nhiều nhánh bò trên mặt đất. Lá 2 mặt nhẵn, màu xanh lục, hình lưỡi mác bằng 2 ngón tay đầu vót nhọn. Hoa xòe loa kèn nhỏ màu trắng nhạt, có đốm vàng. Những chùm quả đeo từ thân gần rễ có hình bầu dục, to bằng ngón tay cái chen chúc nhau, quả non màu xám trắng, quả già màu tím thẫm, có nhô 3 cạnh, xung quanh quả có gai mềm. Đa phần khuất trong lá ủ hoặc lá của cây.

            Chị vừa dọn gốc cắt bỏ những cành lá khô vừa hái những trái chín bỏ vào gùi. Tôi hăm hở vặt cả những trái có màu trắng còn non. Chị phẩy tay bảo: “Không hái trái đó, để chờ lớn tháng sau mới hái được.” Tôi lăng xăng chạy qua ranh giới 2 vạt rừng kế đó tiếp tục hái, chị lại cản: “không hái ở đó, của người ta xí rồi, qua đây”. Tôi quay trở lại dùng tay bới mớ lá khô để tìm trái. Chị lại la lớn “bih, bih kắp”. Tôi hoảng hồn tự nhủ: Mình hái giúp chị, có ăn cắp đâu sao chị nói vậy. Chị nói lại tiếng kinh: “coi chừng con rắn cắn, nó nằm dưới lá ủ chờ sóc chuột tới ăn trái để bắt đấy”.

Chị vừa làm vừa nói chuyện. Những năm chưa hòa bình, giặc càn quét phải chạy bỏ làng, bỏ rẫy, cuộc sống đói khó. Tới mùa, thanh niên trai gái từng đoàn gùi Ia Vê (sa nhân) khô về đồng bằng để đổi được nhiều thứ. Một Hreo (gùi) sa nhân đổi được 3 gùi hàng; gạo, mì chính, sữa, đường về cứu đói cho cả làng. Những khi chiến tranh ác liệt, bom thả xuống khoét sâu nhiều hố giữa rừng sa nhân, nhưng khi trở về lại, cây vẫn lên xanh tốt phủ quanh hố bom. Bây giờ hòa bình rồi, không phải gùi đi xa nữa, có cửa hàng tại xã đến đó đổi gì cũng có, hoặc lấy tiền để dành mua tôn về làm cái nhà, mua dây thép gai rào cái rẫy, mua quần áo cho con hoặc ra chợ An Khê mua nhiều thứ cần thiết…

Đang hái giữa chừng tôi bị đau bụng quằn quại nên vào bóng cây ngồi chờ. Chị đến bên cạnh nói: “đau nhiều hả? Có ba gan (thuốc) đây”. Tôi liếc mắt thấy chị hốt ra từ gùi mấy hạt sa nhân và bảo tôi bóc vỏ, lấy hạt nhai và uống nước vào. Tôi cắn những hạt màu đen hơi cứng bằng nửa hạt gạo, có vị cay the như có dầu, dậy mùi thơm thảo dược. Nhai lâu có vị dắng, khi uống xong hớp nước, trong miệng lưu lại vị ngọt nồng. Chỉ trong vòng mươi phút, tôi thấy bụng êm lại. Chị nói thêm: “Từ xưa thuốc khan hiếm, dân làng dùng chữa đầy bụng, buồn nôn, đi tả, đi ngoài ra máu hoặc ăn uống không tiêu, thai động xuất huyết cũng khỏi đấy! Nên nhà nào cũng phơi khô để dành phòng khi đau nấu nước uống”.

Lúc này trời cũng đã gần chiều, đàn chim quần đảo quanh rẫy và sà xuống đám sa nhân. Chị bước lại mé rừng kéo mấy sợi dây có liên kết vào những cây tre chẻ hai, dựng ở mé rừng. Chị kéo thả mấy lần, tiếng động cây tre đập vào nhau, chim nghe sợ và bay đi. Chị nán lại thời gian nữa lặp lại động tác trên khi chim bay hết chị mới ra về.

Ngày công tác xong về lại nhà, tôi ngỏ ý xin chị một ít, chị đổ vào tay áo cũ cột 2 đầu đưa cho tôi khoảng gần 1 kg về làm quà. Ba lô trên lưng, vai đeo súng, tay chống gậy đi bộ trở về An Khê. Đến trạm gác cửa rừng của Lâm trường, anh gác cổng ra hiệu phất tay tôi dừng lại, anh vừa bước lại gần tôi vừa bóp nắn ba lô hỏi: “ Mang gì? có phải sa nhân không?” Tôi “ừ! có gì không anh?” Anh ra hiệu tôi vào trạm và nói: “Hàng này là lâm sản cấm, anh nên vào bán cho các trạm mậu dịch xã, do anh là cán bộ công tác, nếu dân buôn là …tịch thu!” Tôi biết dù có phân bua “xin xỏ” cũng không qua khỏi đành bỏ lại tay áo đựng sa nhân rồi đi. Về đến An Khê hỏi các tiệm thuốc bắc họ bảo. Quý như sa nhân, làm gì có đến ký-lô-gam mà hỏi. Nếu có, giá cũng phải 70-80 đồng/kg. (hồi đó gần gấp đôi một tháng lương của tôi là 42 đồng).

Về lại K’Bang sau 40 năm, chị H’Ven cũng đã về với ông bà, hỏi thăm mọi người cũng không ai còn nhớ. Nhìn cánh rừng xưa tất cả đã thay thế cây hoa màu, cây lâm nghiệp. Cây sa nhân cũng được người dân trồng trên những vạt rừng năm xưa, nhưng với tôi cứ mãi luyến nhớ một thời rừng còn nguyên sinh để cùng mọi người lên rẫy, nghe tiếng chuông gió, tiếng thanh tre giập đuổi chim, hít mùi hoa sa nhân trắng tinh khôi thơm ngát hương rừng./.

                                              AS.