LÊN RỪNG HÁI GẮM

An Sinh

https://baogialai.com.vn/channel/12400/201904/len-rung-hai-gam-5630624/

Rừng Tây Nguyên đa dạng và phong phú những trái cây tự nhiên. Như xoay, mít nài, sim, trâm, bồ quân, hột đác, hột ươi…. Mùa nào thức nấy, chỉ cần vào rừng là có, tha hồ hái lượm. Đặc biệt hơn, một loại trái cây quen thuộc được thu hái vào mùa đông của những năm 60-70 thế kỷ trước. Đó là trái gắm.

Khi những cơn mưa mùa đông vừa tạnh, người dân quê tôi, vùng Tân An, Đăk Pơ rủ nhau vào rừng để hái trái gắm. Loại trái cây có nhiều ở các eo núi Hảnh Hót chỉ cách nhà chừng 2 giờ đi bộ. Hôm ấy, nhóm chúng tôi gồm 4 anh em, hành trang sẵn sàng lên rừng tìm gắm, Anh Châu lớn tuổi nhất, rất sành rừng nên dẫn đầu. Men theo lối mòn đi rừng, chúng tôi đã đi qua nhiều hố sâu, dốc cao, khi thì chui qua những khe rừng dưới chân toàn là lá mục. Ấn tượng nhất là con dốc dựng đứng, đá lởm chởm, từng bước chân phải nhích từng bậc, đầu người sau đụng gót chân người trước. Cuối cùng cũng đến nơi cần đến.

Lên đến đỉnh dốc là một khoảnh rừng tương đối bằng phẳng. Chúng tôi thả ba lô ngồi thở. Bổng nhiên da bụng tôi nghe mát rượi, sờ vào nổi lên từng hòn lợm cợm. Tháo nịt vén áo lên. Tôi hét to khi vừa nhìn thấy những con vắt no núc, tròn vo óng ngời, tôi bật dậy như chiếc lò xo, nhảy cẫng hét to trong sợ hãi. Anh Châu đang bỏm bẻm nhai trầu cười, quẹt một bãi vào tay, bước lại vuốt bụng tôi một vòng, anh an ủi: “Ôi trời! vắt mà sợ gì, xong rồi đó”. Tôi kịp nhìn xuống bụng đỏ lòm, không phân biệt được máu chảy hay bã trầu.

Những dây gắm ngoằn ngoèo to như bắp vế, len lõi dưới tán rừng, uốn mình như thân rắn treo lơ lửng, cành nhánh quấn lấy cây rừng leo lên tới đọt cây cao vút. Từ trong thân, cành dây gắm đeo những trái hình bầu dục to như ngón tay người lớn, đóng thành chùm chín đỏ, vàng chen trong màu lá xanh thẫm. Anh Châu ra lệnh: “An nhỏ con, giỏi leo trèo, lên hướng này đu ra hái mấy chùm kia” Anh vừa nói vừa chỉ những chùm trái chín treo cheo leo bên một nhánh cây rừng. Tôi giắt rựa quắm leo thoăn thoắt. Thoắt cái, đã ngồi trên chạc ba một cây lớn. Đang tìm cách tiếp cận ra chùm trái gắm để hái, bỗng nhiên từ trên cành cây bên kia một con trăn nưa to như bắp chân, dài chừng hơn 3m, từ đầu cành cây gắm chuyền sang chỗ tôi. Tôi hoảng hốt hét to, bám chặt trên cây kêu cứu. Nhưng con nưa cứ lù lù bò tới thè lưỡi, chìa 9 lỗ mũi thở phì phì chỉ cách tôi khoảng vài mét. Anh Châu bảo tôi bình tĩnh, ngồi yên. Đoạn, anh lấy cây le dài, rút trong ba lô cây sắt chĩa ba cắm vào đầu cây đưa lên cho tôi, anh nói lớn: “Cầm lấy, nó lại gần thì hất nó ra, nó đi tìm chồn ăn gắm đấy! Tí nữa dùng cái này hái gắm luôn”. Con nưa gục đầu xuống thấp rồi đột ngột ngẩng lên thật cao phóng tới chỗ tôi, sẵn cây chĩa ba, tôi giương ra đỡ, con trăn ngoắc đầu né, quay sang hướng cây khác trườn bỏ đi.

Qua phen hú vía. Tôi nhoài người dùng chĩa ba chọc mạnh những chùm trái lần lượt rơi xuống. Mọi người nhặt chất thành đống, còn anh Châu đi dạo quanh khu rừng gần đấy gom những quả gắm đã cuộn lại thành lọn, tươi có, khô có, nằm rải rác bỏ riêng vào một bao. Anh Châu cho biết; quả này do chồn ăn thải ra là ngon nhất, như cà phê cứt chồn vậy.

Những quả gắm hái xuống được lặt rời ra khỏi cuống, dồn bao, ước chừng gần vài tạ. Bên đống lửa đã đốt sẵn, tôi bốc một chùm quả bỏ vào nướng. Khi quả chín, bóc hết lớp vỏ ngoài, đến một lớp vỏ xơ mỏng bên trong như xơ cau già là đến lõi hạt, hạt gắm chín màu vàng sậm, cắn vào nghe giòn, nhai tiếp nghe dẻo, có vị đắng nhẹ, mùi thơm đặc trưng, nhai nhiều lần vị ngọt lợ tan trong đầu lưỡi rất dễ chịu. Anh Châu bảo, nên ăn khô sẽ bớt đắng hơn. Chiều xuống, chúng tôi lên đường trở lại nhà. Đổ những hạt gắm ra phơi chừng 6 nắng là khô. Hạt bảo quản cẩn thận để rang ăn dần hoặc giã, rây thành bột, trộn đường đóng thành bánh, trẻ em người lớn đều thích.

Theo tôi tìm hiểu, dây gắm hay còn gọi là dây sót, dây mấu, hay dây vương tôn. Tên khoa học. Gnetum montanum Markgr. (G. scandens Roxb.), thuộc họ dây gắm. Gắm rất phổ biến ở nước ta. Phân bổ ở rừng Việt Nam, Indonesia và Malaysia, nơi có độ cao từ 200-1200m so với mặt nước biển. Thân cành có hình tròn hoặc nhô ra thành bạnh xẹp, có nếp nhăn dọc. Thuộc loại dây leo hóa gỗ, Chịu rập dưới bóng râm, dài10-20m. Thân to, phình lên ở các đốt to bằng bắp vế người lớn. Lá mọc đối, thuôn dài, mặt trên xanh thẫm, nhẵn bóng. Hoa đực và hoa cái ở khác gốc. Hoa đực mọc thành chuỳ, hoa cái mọc thành chùm. Quả có cuống ngắn, hình thoi to bằng ngón tay cái người lớn, quả bóng, mặt ngoài như phủ một lớp sáp, khi non có màu vàng, chín có màu đỏ sậm. Hạt to. Cây ra hoa tháng 6-8, có quả tháng 10-12. Cây có tuổi thọ tự nhiên lên đến hàng trăm năm. Cây tái sinh bằng hạt. Quả ra thường năm, khi cho quả phải mất 5 năm. Khi bị đốn thân, còn gốc phát triển nhánh mới rất mạnh như mới mọc. Lớp vỏ bên trong tướt mỏng thành sợi làm dây buộc, làm dây nỏ hay bện dây thừng, đan túi, đan lưới hay làm nguyên liệu cho ngành dệt. Thân có nhiều nước, người đi rừng thường cắt ngang thân để hứng lấy nước uống giải khát.

Lá non, hoa, quả non luộc ăn được như một loại rau rừng. Hạt gắm khô rang lên dùng ăn chơi hoặc ép lấy dầu để ăn. Có nơi hạt gắm được nghiền thành bột và rán kỹ thành một loại bánh giòn. Bánh có hương thơm đặc trưng, vị hơi đắng và được dùng làm đồ ăn kèm, kẹp các loại bánh khác với tên gọi Keropok Belinjau trong ẩm thực của người Indonesia và Malaysia.

Theo y học. Ngoài sử dụng trái để ăn, thân, rễ dây gắm cắt lát mỏng, sắc nước để uống, ngâm rượu hoặc nấu thành cao để sử dụng lâu dài dùng để trị những bệnh gout, đau nhức xương khớp…

Ngày nay vào rừng, hiếm hoi lắm mới gặp được một dây gắm nhưng cũng bị chặt phá nham nhở, cây tái sinh lại nên lượng quả rất ít. Đồng thời rừng ngày cạn kiệt, những trái cây quen thuộc một thời như trái gắm nay đã trở thành xa lạ, chỉ còn lại trong nỗi nhớ một thời của lớp người lớn tuổi./.

__AS__